قسمت ۸ - اصل متصل خوانی

در این برنامه آقای محمد مهدی بحرالعلوم به توضیحاتی در مورد اصل متصل خوانی می پردازند .
برای آنکه فرد بتواند به طور خودجوش به حفظ قرآن اقدام کند، نیازمند دانش درباره علوم پیش‏نیاز، روش اصولی حفظ قرآن و شناخت خود و سبک یادگیری خویش است. بدون آگاهی از موارد پیش‏گفته، امر حفظ قرآن بسیار دشوار یا ناممکن می‏شود. در اینجا به توضیح موارد پیشین می‏پردازیم:

۱. رفتار ورودی

رفتار ورودی یا هدف ورودی به آمادگی‏های فرد برای یادگیری هدف‌های آموزشی (نهایی و بین راه) اشاره می‏کند؛ یعنی آنچه را یادگیرنده پیش‏تر آموخته که برای یادگیری مطالب تازه، پیش‏نیاز به‏شمار می‏رود و همچنین کلیه تجارب مثبت و منفی حاصل از آموخته‏های پیشین او را که بر یادگیری مطلب تازه مؤثرند، رفتارهای ورودی او می‏نامیم. علت نامگذاری این آمادگی به رفتار ورودی آن است که یادگیرنده در روز نخست یادگیری موضوع تازه، با آن آمادگی وارد کلاس درس می‏شود.
آشنایی پیشین فرد با علومی که یاد گرفتن آنها پیش‏نیاز حفظ قرآن به‏شمار می‏رود، گام مقدماتی در مسیر حفظ قرآن است. برخی از دانش‏های پیش‏نیاز حفظ قرآن عبارت است از:

روخوانی و روان‏خوانی قرآن

شرط اساسی حفظ قرآن، مهارت در روخوانی و روان‏خوانی آن است. هرچند ممکن است افرادی بتوانند صرفاً با شنیدن آیات قرآن آنها را حفظ کنند، این امر اولاً در مورد تمام قرآن به ندرت اتفاق می‏افتد و ثانیاً بنا به نظریه رمز دوگانه، اطلاعاتی که قابلرمزگردانی به هر دو صورت تصویری و کلامی هستند، آسان‏تر آموخته می‏شوند و شاید به همین دلیل است که توضیح کلامی مطالب همراه با شکل و نمودار به یادگیری و یادآوری مطالب، بیشتر کمک می‏کند؛ پس برای آنکه بتوان آیات قرآن را به صورت تصویری رمزگردانی کرد، لازم است فرد توانایی روخوانی و روان‏خوانی قرآن کریم را داشته باشد.

تجوید قرآن

علم تجوید در حفظ کردن صحیح قرآن خیلی مؤثر است و باعث می‏شود تا حافظ راحت‏تر قرآن را حفظ کند. کسانی که با تجوید آشنا هستند، موقع خواندن دیگر مکث نمی‏کنند که آیا این آیه «اخفاء» دارد یا «ادغام» بلکه به طور ناخودآگاه و به دلیل تکرار، بر قواعد تجوید مسلطند.
تسلط بر قواعد تجوید باعث می‏شود تا فرد در مرحله بازیابی، توان خود را فقطصرف یادآوری مطالب ذخیره شده در حافظه کرده، از صرف آن در دقت در رعایت تجوید پیش‏گیری کند.

صرف و نحو

یکی از مواردی که در حفظ کردن قرآن باید مورد توجه گیرد، به خاطر سپردن اِعراب و حرکات حروف (نحو) است. بر کسانی که در حفظ قرآن فعالیت کرده‏اند پوشیده نیست که برخی اشکالات، در حفظ کردن این کلمات پیش می‏آید؛ مانند:
اعراب حرف «راء» در کلمات: اَمْرِکُمْ، اَمْرُکُمْ، اَمْرَکُمْ
و یا اعراب حرف «تاء» در کلمات: جنّاتٌ، جنّاتٍ
و همچنین اعراب «باء» در کلمات: رَبُّنا، رَبِّنا، رَبَّنا
و یا تفاوت در ساختمان کلمات (صرف)، مانند:
«لَنْ یَتَمَنَّوْهُ» با «لا یَتَمَنَّوْنَهُ»
«و ما اللّه‏ُ بِغافل عمّا تعملون» با «و ما اللّه‏ُ بغافل عمّا یعملون»
با یادگیری مختصری از قواعد صرف و نحو عربی به راحتی می‏توان بر همه این موارد احاطه کامل یافت بدون اینکه لازم باشد تک‏تک آنها را به ذهن سپرد. به کمک این عامل می‏توان از فشار وارد بر نیروی حافظه کاسته، مقداری از بار حفظ را به دیگر عوامل محوّل کرد.

۲. آشنایی با فرآیندهای شناختی حافظه

به طور طبیعی، حفظ قرآن کریم نیز همچون سایر مطالب حفظ کردنی متوقف بر آشنایی با فرایندهای حافظه است.
از لحظه‏ای که تأثرات حسّی به وسیله گیرنده‏ها دریافت می‏شوند تا زمانی که از حافظه کوتاه‏مدت می‏گذرند و به حافظه درازمدت منتقل می‏شوند و یادگیری کامل می‏شود، فرایندهای مهمی جریان می‏یابند. از آنجا که این فرایندها به دانستن یا شناخت مربوط می‏شوند، به آنها فرایندهای شناختی حافظه می‏گویند. این فرایندها را می‏توان در سه دسته تکرار یا مرور، بسط یا گسترش و سازماندهی قرار داد.
عدم آشنایی افراد با فرایندهای شناختی حافظه باعث می‏شود که فرد با وجود کوشش و صرف کردن وقت بسیار، احساس کند که پیشرفت قابل ملاحظه‏ای در این امر ندارد و این خود باعث دلسردی و رها کردن بقیه کار می‏شود. با توجه به اهمیت این فرایندها، در ادامه این نوشتار آنها را بررسی خواهیم کرد.

۳. فراشناخت

اصطلاح فراشناخت، «به دانش ما درباره فرایندهای شناختی خودمان و چگونگی استفاده بهینه از آنها برای رسیدن به هدف‌های یادگیری گفته می‏شود».
دمبو (۱۹۹۴) می‏گوید: دانشِ فراشناخت به سه چیز اشاره می‏کند:
۱.دانش مربوط به خود یادگیرنده (مانند آگاهی از رجحان‏ها، علاقه‏ها، نقاط قوت، نقاط ضعف، و عادت‏های مطالعه)؛
۲.دانش مربوط به تکلیف یادگیری (از جمله اطلاعات مربوط به دشواری تکالیف گوناگون و مقدار کوشش مورد نیاز برای انجام تکالیف تحصیلی)؛
۳.دانش مربوط به راهبردها (استراتژی‏ها)ی یادگیری و چگونگی استفاده از آن‏ها.
بر این اساس، فردی که به حفظ قرآن اقدام می‏کند، باید دانشِ فراشناخت داشته باشد تا: اولاً نقاط قوت و ضعف خود را در حفظ کردن بشناسد؛ عادت‏های خود را در مطالعه تشخیص دهد و بداند که به طور مثال در چه زمانی از روز آمادگی بیشتری برای مطالعه و حفظ قرآن دارد. ترجیح می‏دهد از چه نوع قرآن و با چه خطی برای مطالعه و حفظ قرآن استفاده کند. علاقه دارد قرآن را به سرعت یا با تأنی و در طول زمان بیشتری حفظ کند و. .
ثانیاً سوره‏های آسان و دشوار را برای حفظ قرآن از یک‏دیگر تمیز داده، بداند که برای حفظ هر یک به چه میزان کوشش نیازمند است.
ثالثاً با راهبردهای شناختی حفظ قرآن همچون تکرار و مرور، سازماندهی و. آشنا شده، بداند که چگونه می‏تواند با استفاده از آنها قرآن را به گونه‏ای درست‏تر و بادوام‏تر حفظ کند.

ب. انگیزش

اصطلاح انگیزش را می‏توان عامل نیرودهنده، هدایت کننده، و نگهدارنده رفتارتعریف کرد. گیج و برلایز (۱۹۸۴) انگیزش را به موتور و فرمان اتومبیل تشبیه کرده‏اند. یادگیرندگان خودجوش و باانگیزه، بسیاری از تکالیف خود را جالب توجه می‏دانند؛ چون آنها برای نفس یادگیری ارزش قائلند، نه اینکه کاری را صرفاً در مقابل دیگران خوب انجام دهند؛ اما حتی اگر آنان به طور ذاتی برای انجام تکلیفی مشخص برانگیخته نشوند، برای استفاده بردن از آن تکلیف جدیّت به خرج می‏دهند. آنان خود می‏دانند که چرا مطالعه می‏کنند؛ بنابراین، رفتارها و گزینش‏های آنان جنبه آگاهانه دارد و از سوی دیگران تعیین نمی‏شود؛ بنابراین، فردی که در وادی حفظ قرآن گام می‏نهد،باید انگیزش سطح بالایی داشته باشد تا نیروی لازم را برای پیمودن این مسیر کسب، و آن را در جهت نیل به خواسته خود صرف کند و مطالبی را که در طول زمان حفظ کرده، در حافظه خود نگهدارد.
توجه به امور ذیل می‏تواند انگیزش فرد را در جهت حفظ قرآن افزایش داده، نیروی او را برای پیمودن این مسیر دشوار تأمین کند:

۱. اهمیت حفظ قرآن

نخستین عاملی که انگیزه فرد را برای حفظ قرآن تقویت می‏کند، این است که بداند برای چه قرآن را حفظ می‏کند. اگر او از این راز آگاه نباشد، ممکن است با زمزمه‏هایی همچون:
با وجود انواع قرآن و نرم‏افزارهای گوناگون قرآنی چه نیازی به حفظ قرآن احساس می‏شود؟
مسیر حفظ قرآن مسیری طولانی است؛ بهتر نیست وقت گرانبها صرف اموری ارزشمندتر شود؟
پس از حفظ قرآن ممکن است دچار فراموشی شویم؛ بنابراین، بهتر است از آغاز وارد این عرصه نشویم و.
که از سوی خود فرد یا دیگران مطرح می‏شود، انگیزه خود را از دست بدهد و کار را آغاز نکند یا ناتمام رها سازد.
بر این اساس، در آغاز باید بدانیم حفظ قرآن چه اهمیتی دارد تا خود را بدان مم سازیم.
موارد ذیل نشان‏دهنده گوشه‏ای از اهمیت حفظ قرآن کریم است:
اهتمام معصومان‌علیهم‌السلام به حفظ قرآن
این موضوع که رسول خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و امامان معصوم‌علیهم‌السلام برای حفظ قرآن اهمیت قائل می‏شدند، از مهم‏ترین نشانه‏های اهمیت آن است. خداوند متعال در آیه ۶ سوره اعلی نگرانی فرستاده خویش را از فراموش کردن قرآن برطرف ساخته، می‏فرماید:
«سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی؛ هرگز نگران فراموش کردن آیات الاهی مباش»، آن کس که این آیات بزرگ را برای هدایت انسان‌ها بر تو فرستاده، هم او نگهبان آنها است. آری او نقش این آیات را در سینه پاک تو ثابت می‏دارد؛ به طوری که هرگز گرد و غبار نسیان بر آن نخواهد نشست.حضرت نیز آیات الاهی را بر امیرمؤمنان‌علیه‌السلام قرائت می‏کرد و از خداوند عزوجل می‏خواست که فهم و حفظ آیات را به علی نیز بیاموزد. آن امام نیز هیچ‏یک از آیات را فراموش نکرد.
امام علی‌علیه‌السلام نیز دیگران را به قرائت و حفظ قرآن وا می‏داشت. در روایتی نقل شده که حضرت بر مردی گذشت که به دیگران لگد می‏زد. فرمود: ای جوان! اگر قرآن قرائت می‏کردی برای تو بهتر بود. گفت: دوست دارم چیزی از قرآن را به خوبی بیاموزم؛ ولی ناتوانم. حضرت فرمود: به من نزدیک شو. آن‌گاه به آهستگی سخنی به گوش او خواند؛ پس خداوند همه قرآن را در قلب او تصویر، و او نیز همه آن را حفظ کرد.
اهتمام اولیای دین به حفظ قرآن نشان‏دهنده آن است که قرآن باید به جان انسان نفوذ کند تا تأثیر لازم را پدید آورد. به قول اقبال:
چون که در جان رفت، جان دیگر شود
جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود
بی‏توجهی به حفظ قرآن به این دلیل که می‏توان به قرآن و نرم‏افزارهای قرآنی مراجعه کرد، به این استدلال می‏ماند که فردی درباره رشته تخصصی خود هیچ نمی‏داند و ادّعا می‏کند که برای یافتن هر مطلب، کتاب‏های بسیاری موجود است و می‏توان به آنها مراجعه کرد.

درخواست توفیق حفظ قرآن از خدا

دعا و درخواست از خداوند برای توفیق در حفظ قرآن نشانه دیگری از اهمیت به یادسپاری کلام الاهی است. معصومان‌علیهم‌السلام دعاهایی را برای توفیق در این امر خطیر به ما آموزش داده‏اند که به طور نمونه به یک مورد اشاره می‏شود:
«. اسألک یا اللّه‏ یا رحمان بجلالک و بنور وجهک ان تم قلبی بحفظ کتابک کما علّمتنی.»
«. ای اللّه‏ و ای رحمان! به حق جلال و نور رویت از تو درخواست می‏کنم همان‏گونه که کتابت را به من آموختی، دلم را نیز به حفظ آن مم فرمایی.»
خداوند متعالی نیز دعای چنین افرادی را که افزون بر دعا، به قرائت مداوم قرآن نیز اهتمام می‏ورزند، اجابت، و حفظ آن را بر ایشان آسان می‏کند:
«. یحفظه امته فیقرؤه قیاماً و قعوداً و مشاةً و علی کل الاحوال یسهّل اللّه‏ حفظه علیهم.»
«. امت او (پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله ) قرآن را حفظ، و در حال ایستاده و نشسته و در حرکت و در هر حال آن را قرائت می‏کنند. خداوند نیز حفظ آن را بر ایشان تسهیل می‏کند.»

اجر فراوان حافظ قرآن

در نظر گرفتن پاداش فراوان برای به یاد سپاری آیات قرآن تأییدی دیگر بر اهمیت حفظ قرآن است. امام صادق‌علیه‌السلام محشور شدن با ابرار را نتیجه تلاش فرد برای حفظ و عمل به کتاب الاهی می‏داند. «الحافظ للقرآن العامل به مع السفرة الکرام البررة».
«حافظ قرآن که به آن عمل کند، با فرستادگان بزرگوار الاهی و نیکان خواهد بود». حتی در بیان معصومان‌علیهم‌السلام حفظ هر سوره، پاداش مخصوص به خود را دارد و فراموشی هر سوره نیز مایه سلب درجه‏ای به شمار آمده است.
ابی‏بصیر از امام صادق‌علیه‌السلام نقل می‏کند که فرمود: «کسی که سوره‏ای از قرآن را فراموش کند، آن سوره (در قیامت) برای او به شکلی زیبا و درجه‏ای رفیع ظاهر می‏شود؛ آن‌گاه که آن را می‏بیند می‏گوید: تو کیستی؟ چه زیبا هستی! ای کاش برای من بودی! پاسخ می‏دهد: مرا نمی‏شناسی؟ من آن سوره هستم (که فراموشم کردی). اگر فراموشم نمی‏کردی، تو را به این مکان رفعت می‏بخشیدم».
خداوند بزرگ، تفاوت‏های فردی و نقاط ضعف افراد را در حفظ قرآن از نظر دور نمی‏دارد و برای کسانی که با زحمت به حفظ قرآن همت می‏گمارند، پاداشی دو چندان در نظر گرفته است:
«عن الفضیل قال سمعت اباعبداللّه‏‌علیه‌السلام یقول ان الذی یعالج القرآن لیحفظه بمشقه منه و قلّه حفظ له اجران؛ کسی که با قرآن ممارست داشته باشد تا آن را حفظ کند و دشواری حافظه اندک را تحمل کند، از دو پاداش بهره‏مند می‏شود».
بر این اساس، فردی که عزم حفظ قرآن کرده، از این حقیقت آگاه است که گام در مسیر رسول خدا و اولیای الاهی نهاده و در مسیر نیل به پاداش بیکران خداوند حرکت می‏کند. این توجه عزم او را برای پیمودن راه تا آخر مصمّم‏تر خواهد ساخت.

۲. احساس کامیابی

مشوّق‏ها و تقویت‏کننده‏ها به دو دسته کلی بیرونی و درونی تقسیم می‏شوند. تقویت‏کننده‏های بیرونی که مبنای انگیزش بیرونی را تشکیل می‏دهند، به انواعپدیده‏ها، اشیا و رویدادهایی که خارج از فرد قرار دارند، مانند غذا، نمره، جایزه، پول، و. گفته می‏شود. در مقابل، تقویت‏کننده‏های درونی که اساس انگیزش درونی بهشمار می‏آیند عواملی هستند که کنترل آنها در دست خود فرد است و از احساس رضای حاصل از کسب توفیق در رسیدن به هدف ناشی می‏شوند؛ به‏طور نمونه، وقتی که یادگیرنده احساس می‏کند در موضوعی که برای یادگیری آن بسیار کوشیده، پیشرفت داشته است احساس غرور، اعتماد به نفس، و شایستگی می‏کند که این احساس، پیامدهای انگیزشی دارد و برای او در یادگیری بیشتر نقش مشوّق را ایفا می‏کند. این‏گونه انگیزش به هیچ نوع منبع تقویت از بیرون فرد نیاز ندارد و خود یادگیرنده سرچشمه آن به شمار می‏آید؛ از این رو، در حفظ قرآن نیز باید مشوق‏ها جنبه درونی یابد و فرد با احساس رضا از توفیق، انگیزه لازم را برای ادامه کار به دست آورد. به این منظور لازم است گام‏های آغازین در حفظ قرآن به گونه‏ای برداشته شود که از همان آغاز، کامیابی در آن احساس شود؛ پس باید در آغاز نکات ذیل را مورد توجه قرار داد:

تنظیم برنامه حفظ از ساده به دشوار

آغاز حفظ قرآن از مطالب ساده به دشوار باعث می‏شود که فرد ابتدا در حفظ مطالب ساده به اندازه کافی توفیق به دست آورد. این کسب توفیق اولیه انگیزش یادگیرنده را برای یادگیری‏های بیشتر افزایش می‏دهد و بر آمادگی او می‏افزاید؛ بنابراین، بهتر است در ابتدا از آیات و سوره‏هایی با سطح دشواری پایین‏تر آغاز کنید.

آغاز از زمان‏های کوتاه

حفظ قرآن را از زمان‏های کوتاه آغاز کرده، به تدریج بر زمان آن بیفزایید تا دچار خستگی و ددگی نشوید.

آغاز از سوره‏های کوچک

در حفظ قرآن باید از کم و سوره‏های کوچک آغاز کرد؛ چون سوره‏ای مانند بقره به سبب طولانی بودنش ممکن است برای خیلی‏ها خستگی و ملامت آورد و خدای ناکرده ایشان را از ادامه راه منصرف کند؛ بنابراین، باید از جزء سی‏ام که سوره‏های کوچک دارد و به خاطر سپردنشان آسان است، آغاز کنیم که البته خود تمرینی برای روی آوردن به سوره‏های بزرگ و بزرگ‏تر است.

آغاز از داستان‏های قرآن

آیات قصص همواره موضوع معیّن و در عین حال مطبوع و شیرینی را دنبال می‏کند و سرانجام به نتیجه و سرانجام داستان منتهی می‏شود؛ بدین جهت، حافظ ترغیب می‏شود حفظ آیات را دنبال کند تا داستان به اتمام برسد و این پیگیری خود عامل مهمی در حفظ قرآن است؛ بنابراین، اگر ابتدا تعدادی از داستان‏های قرآن برای حفظ برگزیده شود، افزون بر اینکه حافظ تا حدودی به روش‌های اجمالی حفظ آشنا می‏شود، باعث تشویق، ترغیب و دلگرمی او در جهت تحفیظ بقیه آیات نیز خواهد شد؛ البته باید توجه داشت که پراکنده حفظ کردن اصولاً مطلوب نیست؛ بلکه این فقط مقدمه‏ای برای حفظ منظم و حساب‏شده از اول قرآن است؛ زیرا هنگامی می‏توان برنامه منظمی برای حفظ قرآن در نظر گرفت که از اول قرآن آغاز شود و به آخر آن پایان پذیرد.
نکته دیگری که لازم است برای احساس کامیابی مورد توجه قرار گیرد، آن است که اصلاً به حجم کار توجه نکنید و انتظار نداشته باشید کار حفظ قرآن را یکشبه یا چندشبه به اتمام برسانید. بسیاری از حفاظ قرآن در ابتدای فعالیتشان شاید مطمئن نبودند روزی موفق به حفظ تمام قرآن کریم خواهند شد (اگرچه قصد این کار بزرگ را داشتند) ولی آنها به جای در نظر گرفتن وسعت زیاد کار و در نتیجه، مأیوس شدن، با امیدواری و علاقه بسیار و با توکل بر خداوند متعالی، آیات تعیین شده برای هر روز را اگرچه زیاد هم نبوده باشد، حفظ کرده، مشتاقانه در انتظار فرارسیدن روزی دیگر برای حفظ کردن آیات جدید بودند و با همت و پشتکار و مداومت بر این حال، سرانجام کار را با کامیابی به پایان رساندند.

تسهیل اجتماعی

انجام عمل در حضور دیگران و به همراه آنان به‏طور معمول باعث برانگیختگی و درنتیجه افزایش عملکرد افراد می‏شود. در مطالعه آلپورت (۱۹۲۰)، هنگام انجام وظیفه آزمودنی‏ها در حضور دیگران، نه‏تنها مباحث بیشتری به ذهنشان خطور می‏کرد، بلکه کیفیت این مباحث نیز عمیق‏تر بود. بر این اساس، مناسب است فرد به فعالیت حفظ قرآن خود جنبه اجتماعی نیز بخشیده، به این ترتیب، عملکرد خود را تقویت کند. راه‏های ذیل می‏تواند به بهبود عملکرد از طریق برانگیختگی اجتماعی بینجامد:

مباحثه

در صورتی که بتوانید چند نفر دوست برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده داشته باشید و در ساعتی معین مباحثه کنید، برانگیختگی شما برای حفظ قرآن بیشتر خواهد شد. با انجام دادن این کار، هر صفحه از قرآن تکرار و بازگویی می‏شود و در تصحیح آیات حفظ شده و ثبات و نگهداری آنها در ذهن و حافظه شما تأثیر مثبت می‏گذارد.
روش دیگر این است که اگر مثلاً صفحه‏ای از قرآن دارای ۶ آیه است، آیه اول را نفر اول، و آیه دوم را نفر دوم، و آیه سوم را نفر سوم، و دوباره آیه چهارم را نفر اول و آیه پنجم را نفر دوم و آیه ششم را نفر سوم از حفظ بخواند یا دو آیه اول و دوم را نفر اول و دو آیه سوم و چهارم را نفر دوم و دو آیه پنجم و ششم را نفر سوم از حفظ بخواند؛ البته نباید از قبل مشخص کنید که چه کسی کدام آیه را باید از حفظ بخواند. این بدان جهت است که هر سه نفر مقید شوند تمام صفحه را به طور کامل و از قبل حفظ کنند.

بازگویی برای دیگران

در صورتی که نتوانید برای بازگویی و مرور آیات حفظ شده و تصحیح اشتباهات آن، هم‏مباحثی بیابید، بکوشید محفوظات قرآنی خود را نزد شخص دیگری مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، معلم یا دوستتان که با روخوانی قرآن آشنا باشد، از حفظ بخوانید و بازگویید. این امر نیز زمینه تهییج و توجه و آمادگی بیشتر شما را فراهم می‏سازد.

حضور در جلسات قرآنی

مناسب است به طور مداوم در جلسات قرآنی حضور یابید ـ گرچه یک بار در هفته باشد ـ و بکوشید با حضور در برابر مردم و خواندن قرآن، کم‏کم روحیه خجالت و کم‏جرأتی را در خود نابود کنید؛ البته توجه به این نکته لازم است که شرکت در این‏گونه جلسات و قرائت قرآن در آن، در صورتی عملکرد را تسهیل می‏کند که فرد در انجام تکلیف مورد نظر، مهارت لازم را داشته باشد. در غیر این صورت، حضور در چنین جلساتی نتیجه عکس داده، به عملکرد آسیب می‏رساند.
بر اساس نظریه کشاننده در تسهیل اجتماعی حضور دیگران در موقعیت‏هایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر، دارای مهارت فراوانی باشند، عملکرد را تسهیل می‏کند؛ زیرا در این وضعیت، پاسخ‏های غالب فرد درست است. در مقابل، در موقعیت‏هایی که افراد در انجام تکلیف مورد نظر مهارت ندارند، حضور دیگران به عملکرد آسیب می‏رساند و در این حالت بیشتر پاسخ‏های فرد احتمالاً نادرست خواهد بود.

۳. اِسناد

بنابر نظریه اِسناد یا نظریه نسبت دادن، چگونگی تفکر (ادراک و تفسیر) افراد دربارهعلت‏های پیروزی و شکستشان تعیین کننده‏های اصلی انگیزش پیشرفت آنان به شمار می‏آید، نه تجارب تغییرناپذیر دوران نخستین زندگی به‏طور معمول، فردی که حفظ قرآن را آغاز می‏کند، همواره طعم پیروزی را نمی‏چشد؛ بلکه گاه نمی‏تواند به گونه‏ای مطلوب آیات قرآن را حفظ یا بازیابی کند. چنین فردی ممکن است در امتحان حفظ قرآن یا مسابقات حفظ قرآن امتیاز لازم را کسب نکند یا در جمع، توفیق تلاوت صحیح آیات را نیابد. افرادی که بین کامیابی‏ها و اعمال خود رابطه نزدیکی نمی‏بینند، شکست خود را به فقدان توانایی نسبت می‏دهند. این اعتقاد که نتایج اعمال آنها مستقل از اعمال آنها است، به درماندگی آموخته شده می‏انجامد.درماندگی آموخته شده به حالت یادگیرندگانی اشاره می‏کند که کوشش را با پیشرفت مرتبط نمی‏دانند. آنها یادگیرندگانی هستند که گمان می‏کنند هر کاری بکنند، توفیق به دست نمی‏آورند. این نوع اسنادها ناسازگارند و باید آنها را تغییر داد؛ بنابراین، روند ذیل باید تغییر کند:
شکست Å فقدان توانایی Å احساس عدم شایستگی Å کاهش عملکرد
و به روند زیر تبدیل شود:
شکست Å فقدان کوشش Å احساس گناه یا شرمساری Å افزایش عملکرد
البته گاه ممکن است فرد به رغم کوشش بسیار شکست بخورد. در چنین مواردی مقتضای دیدگاه صحیح آن است که فرد به دنبال شناخت عامل عدم کامیابی خویش برآمده و با برطرف کردن آن، راه را برای کامیابی‏های بعدی هموار سازد. او باید بداند که هیچ دری نیست که با تلاش انسان گشوده نشود؛ چنانکه امیرمؤمنان‌علیه‌السلام می‏فرماید:
«متی تکثر قرع الباب یفتح لک؛ هرگاه بر کوبیدن دری اصرار ورزی، سرانجام به رویت باز خواهد شد».
و همچنان که مولانا سروده است:
گفت پیغمبر که چون کوبی دری
عاقبت زان در برون آید سری
بررسی موقعیت افراد بزرگی که حافظه و استعداد لازم را برای یادگیری نداشتند، ولی با تلاش بسیار بر مشکلات فایق آمده، شکست را به پیروزی بدل کردند، برانگیختگی ما را در راه حفظ قرآن بیشتر خواهد کرد.

ج. اراده

تاکنون به نقش دانش و انگیزش در حفظ قرآن اشاره کرده‏ایم؛ اما برای پیمودن این مسیر دشوار، دانش و انگیزش به تنهایی کافی نیست. افزون بر این دو عامل، اراده یا خویشتن‏داری نیز برای کامیابی لازم است. انگیزه، دلالت بر تعهد و التزام، و اراده، دلالت بر عبور از موانع و تداوم کار تا آخر دارد؛ به‏طور مثال، فرد بااراده می‏داند کهچگونه خود را از حواس‏پرتی باز دارد و آن‌گاه که احساس اضطراب، خواب‏آلودگی یا سستی می‏کند، چگونه از عهده کار خویش برآید. او می‏داند که هنگام وسوسه شدن برای متوقف ساختن کار و پرداختن به استراحت چه باید بکند.
با توجه به طولانی بودن کار حفظ قرآن، در طول زمان، موانع متعددی بر سر راه حافظ قرآن قرار می‏گیرد. عبور از این موانع و به پایان رساندن کار مستم عزمی راسخ است و بدون آن، توفیق نهایی حاصل نخواهد شد؛ بنابراین، لازم است خصوصیات فرد بااراده را مورد توجه قرار داده، آن را با فعالیت حفظ قرآن تطبیق دهیم.
در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن
شرط اول قدم آن است که مجنون باشی

ویژگی‏های فرد با اراده

فردی که اراده استوار دارد، در حقیقت دارای خصوصیات ذیل است:

أ. اداره خود

کاربرد اصول یادگیری رفتاری برای تغییر دادن رفتار خود، اداره خود نامیده می‏شود. به یاد سپاری قرآن کریم نیازمند توانایی شخص در اداره خود است. اداره خود طی چندین گام میسر خواهد شد:

ب. چینش اهداف

برخی تحقیقات نشان می‏دهد که چینش اهداف خاص و آشکارسازی آنها احتمالاً عنصری اساسی در برنامه‏های اداره خود به شمار می‏رود؛ به‏طور مثال، اس.سی.هیز و همکارانش دانشجویانی را که در مطالعه مشکل جدی داشتند، شناسایی کرده، به آنها چگونگی چینش اهداف مطالعه را آموزش دادند. دانشجویانی که اهداف را مشخص کرده، آنها را برای آزمایش‏گران به زبان آورده بودند، به گونه‏ای معنادار بهتر از دانشجویانی که اهداف را به طور خصوصی چیده و هرگز آنها را به کسی نگفته بودند، آزمون مربوط به مطلب مطالعه شده را انجام دادند.
بر این اساس، مطلوب است فرد طبق توانایی‏های خود هدف روزانه، ماهیانه و سالیانه خود را برای حفظ قرآن مشخص و به دیگران اعلام کند؛ برای مثال معیّن سازد که روزانه یک صفحه از قرآن با خط عثمان طه در ماه ۳۰ صفحه از آن و تا پایان سال ۳۶۰ صفحه از آن را حفظ خواهد کرد.

ج. گزارش و ارزیابی پیشرفت

پس از آنکه کار آغاز شد، فرد باید گزارشی از کار خود تهیه، و فعالیت‏های انجام شده را ارزیابی کند؛ برای مثال، باید ساعاتی را که به حفظ کردن اختصاص داده، ساعاتی را که طبق برنامه عمل نکرده و تعداد صفحاتی را که حفظ کرده یادداشت کند. خودارزیابی از خودگزارش‏گری ساده دشوارتر است؛ چون به داوری درباره کیفیت نیاز دارد؛ اما به نظر می‏رسد که افراد می‏توانند ارزیابی رفتار خود را با دقت منطقی یاد بگیرند. ضمنآنکه می‏توان ارزیابی خود را با ارزیابی افراد صاحب‏نظر مقایسه کرد و بدین‏وسیله توانایی داوری خویش در مورد کیفیت کار حفظ را افزایش داد.

د. تقویت خود

پس از ارزیابی از کار و احراز کامیابی از انجام کار مشخص، فرد می‏تواند خود را تشویق کند و بدین وسیله امکان توفیق بیشتر در انجام بقیه کار را برای خود فراهم سازد؛ به‏طور مثال می‏تواند مقرر کند در صورتی که برنامه حفظ روزانه را به درستی انجام دهد، امکان دیدار دوستان، رفتن به مهمانی، تماشای برنامه تلویزیونی خاص و. برای او ایجاد شود؛ البته در صورتی نیز که فرد وظیفه مشخص خود را انجام ندهد می‏تواند با استفاده از روش‌های ذیل رفتار نامطلوب کم‏کاری خویش را حذف کند یا کاهش دهد:

۱. محروم کردن از تقویت

روش محروم‏کردن یعنی فرد به دلیل رفتار نامطلوب (کم‏کاری در حفظ روزانه قرآن)برای مدتی از تقویت‏های مورد علاقه محروم شود؛ برای مثال، فرد به دلیل کوتاهی در حفظ هر صفحه، خود را از تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه محروم سازد.

۲. جریمه کردن

جریمه‏کردن، برداشتن مقدار مشخصی از یک تقویت کننده، مشروط به وقوع رفتار مشکل‏آفرین است. جریمه، زمانی که به کاهش در احتمال بعدی رفتار مشکل&r